Svalbarðseyri við Eyjafjörð

Margir kannast við þessa þekktu hópmynd af áhöfn togarans Jóns forseta RE 108. Myndina tók Reykvíkingurinn Karl Christian Nielsen, fæddur í Traðarkoti við Hverfisgötu árið 1895. Karl stundaði lengst af ýmis konar verkamannavinnu en á árunum ca. 1914-1915 var hann lærlingur á ljósmyndastofu Carls Ólafssonar. Það er hins vegar fátt sem bendir til þess að hann hafi nokkuð tíman starfað sem ljósmyndari. Tilefni þessa pistils eru nokkrar ljósmyndir úr myndasafni Karls (sem varðveitt er hér á Ljósmyndasafni Reykjavíkur) er vöktu forvitni mína. Til er glerplata af umræddri skipsáhafnarmynd ásamt nokkrum öðrum glerplötum sem að öllum líkindum eru teknar á sama tíma og á sama stað. Á tveimur þeirra sjást síðutogararnir Jón forseti RE 108 og Þór RE 171 við bryggju og á annarri þeirra hópur verkafólks að störfum. Allt eru þetta forvitnileg og gamalkunn sýnishorn úr fortíðinni, hópur manna og kvenna á síldarvertíð á fyrri hluta 20. aldar.

 

Ég hef lengi verið nokkuð spenntur fyrir þessum ljósmyndum og oft velt því fyrir mér hvar á landinu þær væru teknar. Um daginn rakst ég svo á gamla pappírs-kópíu af togaraáhafnar-myndinni (þ.e. frumkópía gerð eftir umræddri glerplötu) í litlu myndasafni sem við varðveitum, algjörlega ótengdu fyrrnefndu safni Karls. Aftan á þeirri mynd var kærkomin vísbending í formi máðrar áletrunar, þar sem segir: „1916, Jón forseti liggur við bryggju á Svalbarðseyri ….“ Í myndasafni Karls eru örfáar myndir í viðbót, þ.e. kópíur á pappír, sem virðast vera teknar á svipuðum tíma og mjög líklega á sama stað. Því miður er ég ekki staðkunnugur á Svalbarðseyri en með óvísindalegri samanburðarrannsókn með hjálp google.com, má álykta sem svo ein þessarra mynda sé einmitt tekin fyrir ofan þorpið. (Gott væri ef staðkunnugir gætu staðfest þetta.)

 

Svalbarðseyri við Eyjafjörð?

Á þessari mynd standa Guðrún Finnbogadóttir, Karl Christian Nielsen og Kristín Jónína Guðmundsdóttir, að því er virðist, í hlíðinni fyrir ofan eyrina, sennilega á leið í gönguferð um nágrennið. Takið eftir því hvað þau eru snyrtileg til fara, konurnar í þjóðbúningum og Karl í jakkafötum, með hatt og þverslaufu. Karl er einnig með myndavélatösku framan á sér. Athugið að þetta eru sömu konurnar og sjást á síldarvertíðarstemmingsmyndinni hér að neðan, á kaf í síldargrút.
Í Morgunblaðinu (orðaleit á timarit.is) frá þessum tíma kemur ýmislegt skemmtilegt í ljós sem auðvelt er að tengja við þessar myndir. Í apríl þetta ár (1916) má t.d. sjá nokkrar auglýsingar þar sem skipstjórinn Jón Sigurðsson óskar eftir að ráða 20 til 30 stúlkur til „Svalbarðseyrar við Eyjafjörð“. Og á forsíðu Morgunblaðsins þann 14. Júlí 1916 segir:

Sökum forfalla getur e. s. Jón Forseti ekki farið héðan [frá Reykjavík] til Svalbarseyrar fyrr en laugardaginn 15. Júlí. Kl. 10 f. hád. verður fólk það, sem búið er að fá far, flutt um borð frá steinbryggjunni.

Maður þarf ekki að vera mjög djarfur til að álykta að eitthvað af þessu fólki sem við sjáum á myndunum, hafi einmitt beðið á Steinbryggjunni þennan sumardag 1916 með fábreyttan farangur – vinnuföt og brýnustu nauðsynjar í poka eða tösku. Kannski voru sparifötin með, svona til vara. Þá er auðvelt að ímyndað sér hinn 21 árs gamla ljósmyndara um borð í togaranum vopnaðan myndavél, kannski var unnusta hans þar líka og jafnvel móðir – öll á leið á síldarvertíð norður í land. Skoðum nú næstu mynd.

 

Hér sést síldarstemningin vel, hópur verkafólks á síldarplani, ungt fólk og gamalt af báðum kynjum, konurnar með skuplur og karlarnir sixpensara. Í baksýn liggja skipin við bryggju, það rýkur úr skorsteinum togaranna. Síldartunnur eru á víð og dreif, ungir menn á hlaupum með handvagna og maður hefur það á tilfinningunni að ef maður horfir of lengi, sé hætta á því að silfrað síldarhreistrið hlaupi í augun. Fjölmargir karlmenn líta forvitnum augum í áttina til ljósmyndara og það má greina glettni í augum sumra þeirra, jafnvel örlítið bros. Flestar konurnar eru hinsvegar niðursokknar í grútinn – „það er ekki eins og síldin verki sig sjálf“ gætu þær verið að hugsa, eða er það kannski akkorðið sem drífur þær áfram. En bíðum nú við, tvær konur líta upp og horfa kunnuglegum augum í linsuna. Sú eldri, þétt á velli með skuplu yfir hárið, berhent, klædd í svuntu og með hekklað sjal yfir axlirnar, er móðir ljósmyndarans, frú Guðrún Finnbogadóttir (1874-1923). Guðrún, sem var búsett í litlum steinbæ við Hverfisgötu í Reykjavík, fæddi 15 börn um ævina og þegar þessi mynd er tekinn, var hún þegar búin að missa 5 þeirra. Aðeins tvö barna hennar náðu fimmtugsaldri og varð Karl þeirra elstur, dó 56 ára gamall. Yngri konan, Kristín Jónína Guðmundsdóttir, horfir velþóknunaraugum til ljósmyndarans, lítil og nett 20 ára Austfjarðarmær, unnusta ljósmyndarans, framtíðar eiginkona og síðar sex barna móðir. Svo ekkja í 36 ár.

Verkamenn eða fyrirsætur?

Sannkölluð póstkortamynd frá liðnum tíma, karlmennirnir stilla sér upp á bryggjunni á mjög svo myndrænan hátt, síldartunnur í hlutverki leikmuna á timburbryggjunni. Á meðan strita konurnar í bakgrunni.

 

Þekkir einhver sveitabæinn? Allt bendir til þess að þessi mynd sé tekin í sömu gönguferð og þriðja myndin hér að ofan og því líklegt að myndin sé tekin í Eyjafirði eða í nánasta nágrenni. Þéttbýlisfólkið úr Reykjavík; Guðrún, Karl og Kristín sitja á grasinu fyrir framan myndarlegan burstabæ og njóta sveitasælunnar, upp við bæinn er sennilega heimilisfólkið, kona og maður með barn.

GH